Bağımsızlığının 28. Yılında Özbekistan

Genel Bilgiler Sovyetler Birliğinin kendini feshettiğini açıklamasının ardından diğer kardeş cumhuriyetler gibi Özbekistan da bağımsızlığını ilan etti. 1 Eylül 1991’den bu tarafa 28 yıl geçmiş… Özbekistan bağımsızlığının ebedi olmasını diliyoruz. Özbekistan’ın yüzölçümü 447,000 km karedir. Seyhun ve Ceyhun nehirleri ülkeyi güney doğudan kuzey batıya geçerek Aral Denizine ulaşır. Verimli tarım topraklarına sahip olan Özbekistan’da pamuk, bağ-bahçe, ipek böcekçiliği ve daha az ölçüde tahıl ziraatı yapılır. Ülke, Sovyetler zamanında, entansif fakat plansız pamuk ziraatının etkisiyle ciddi iklim ve sağlık problemleriyle karşı karşıya kalmıştır. Özbekistan altın, gümüş, bakır ve uranyum madenleri bakımından oldukça zengindir. Ülkede doğal gaz kaynakları vardır. Kuzeyinde Kazakistan, güneyinde Türkmenistan, doğusunda Fergana vadisinde Kırgızistan ve Tacikistan ile sınıra sahiptir; Güneyde Afganistan ile de küçük bir sınırı vardır. Türkistan cumhuriyetleri arasında en fazla nüfusa sahip olan Özbekistan’da 2017 yılı tahminlerine göre 32 milyondan fazla insan yaşamaktadır. Ortalama yaş, ortanca değer olarak 29’dur; kadınlarda ortanca değer bu genel ortancanın biraz üzerinde 29,7, erkeklerde ise biraz altında 28,5’tur. Etnik olarak nüfusun % 75’i Özbek, % 14’ü Rus, % 4,5 kadarı Tacik’tir. Geri kalan yaklaşık %6,5 içinde Türkmen, Tatar, Koreliler vardır. Nüfusun %88’i Sünni Müslüman, %9’u Ortodoks Hristiyan’dır. Özbekistan’da 12 vilayet, bir özerk cumhuriyet (Karakalpakistan) ve bir özerk şehir (Taşkent) vardır. Vilayetler: Andican, Buhara, Fergana, Cizzak, Namengan, Kaşkaderya, Surhanderya, Taşkent, Semerkant, Sırderya, Nevai ve Harezm. Tarih Özbekistan, Türkistan coğrafyasının tarihi ve kültürel hafızasıdır. Buhara, Semerkant ve Taşkent gibi şehirler binlerce yıl büyük küçük birçok devlete başkentlik yapmıştır. İlk Türk devleti kabul edilen Hunlar, bugünkü Özbekistan topraklarına da hâkimdi. Daha sonraki Türk devletleri zamanında da günümüz Özbekistan toprakları genellikle bu devletlerin elinde oldu. Türkler dışında III. – VII. Asırlarda Sasaniler, IX. – X. Asırlarda Samaniler, İran’dan gelerek Semerkant ve Buhara’ya, Zerefşan vadisine ve Maverâünnehir’e hâkim oldular. (Samaniler, bazı Tâcik bilim adamları tarafından, Tâciklerin atası kabul edilir.) Cengiz Hanın oğlu Çağatay Han’ın nesli Cengiz vasiyetine göre bölgeye hâkim oldular. Bir müddet Karakurum’da tahtta oturan Büyük Moğol Hanlığına bağlı olarak varlığını sürdüren Çağatay Hanlığı 1262’de Algu han zamanında müstakil bir devlet halini aldı (https://islamansiklopedisi.org.tr/cagatay-hanligi). Özbekler bir etnisite olarak 14-15. Asırlarda teşekkül etmiştir. Altınordu devletinin hükümdarı Özbek han (1282-1341) zamanında bölgeye yerleştirilen askerler ve aşiretler, giderek Özbekler olarak anılmaya başlandı. Çağatay Hanlığının hâkim olduğu Türkistan’da Emir Timur (1336-1405) inisiyatif sahibi olup kısa zamanda büyük bir imparatorluk haline gelen Timur Devletini kurdu. O tarihlerden itibaren Çağatay prensleri ile Timur hanedanın mensupları, bölgede bazen kendi içlerinde bazen birbirlerine karşı taht mücadelelerine giriştiler. Timur hanedanı, Afganistan’da Hüseyin Baykara, Hindistan’da Babür Şah neslinden hükümdarlarla siyasi varlığını devam ettirdi. Ancak bugünkü Türkistan topraklarında Buhara’da önce Şeybaniler (Özbekler de denilir 1428-1599), sonra Astrahanlılar (1599-1740) ve Mangıt hanedanı (1753-1868) hüküm sürdü. Buhara Hanlığından bağımsız olarak Şeybaniler Harezm’de Hive Hanlığı (1512-1873) ve Fergana vadisinde Hokand Hanlığı (1712-1876) olarak hüküm sürdü. Rusların bölgeye gelmesiyle 1876 yılında Hokand hanlığı sona erdi. Buhara ve Hive hanlıkları ise Rusya yönetimi altında varlıklarını 1920 yılına kadar sürdürdü. (https://www.bilgicik.com/yazi/timurdan-sonraki-hanliklar) Bunlara bağlı veya bunlardan bağımsız olan daha küçük devletler de bölgede, özellikle Doğu Türkistan’da varlığını sürdürdü. Bu sonucular birer şehir devleti durumundaydılar. 1917 Ekim ihtilali ile Türkistan’da Alaş Orda, Hokand Muhtar Cumhuriyeti gibi peş peşe devletler kuruldu. Azerbaycan’da da bağımsız bir cumhuriyet kurulmuştu. Fakat Sovyet Hükümeti verdiği sözleri yok sayarak bunları tanımadı ve daha önce anlattığımız siyasi yapılanmalar ortaya çıktı: 1917 Ekim ihtilâlinden hemen önce askere alma uygulamasına karşı Türkistan genelindeki Kozgalış (başkaldırı) oldukça etkili oldu, Cüneyd Han komutasındaki isyancılar Hive’yi aldılar. Ne yazık ki, 1916 yılının yaz aylarında Ruslar 1,5 milyon kardeşimizi katletti. 1917’de Kazakistan’da Alaş Orda bağımsız hükümeti kuruldu. Ekim ihtilâlinden hemen sonra 1918 yılında Kırgızistan ve Türkmenistan Rusya Federasyonu bünyesinde kurulan Özerk Türkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bağlandı. 1919 yılında Hive’yi Cüneyd han kuvvetlerinden alan Bolşevikler, Hive ve Buhara hanlıklarını, halk cumhuriyetlerine dönüştürdü. 1920 yılında Kazak Özerk Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu, Alaş Orda bolşeviklere katıldı. 27 Ekim 1924’te Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu, bu cumhuriyet bünyesinde Kırgız Özerk bölgesi oluşturuldu. 14 Şubat 1925’te Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1936 yılında gelindiğinde Türkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti bünyesindeki özerk bölgeler ayrı birer cumhuriyet olmuştu, daha önce kurulan Özbekistan ve Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerine Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan da eklenmişti. Günümüzde Özbekistan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 24 Ekim 1924 tarihinde kurulmuştur. Tacikistan ve Kırgızistan Sosyalist Cumhuriyetlerinin oluşumuyla 1936 yılından itibaren bugünkü sınırları oluşmuştur. 1 Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan ederek Sovyetler Birliğinden ayrılan Özbekistan’da Anayasa 1992 yılında kabul edilmiştir. Vefat ettiği 2016 yılına kadar İslam Kerimov cumhurbaşkanlığı yapmıştır. Daha sonra Şevket Mirziyayev cumhurbaşkanı olmuştur. Anayasaya göre, Özbekistan Cumhuriyeti laik, demokratik bir yönetim sistemine sahip olup, anayasal düzen, hukukun üstünlüğü ile din, vicdan ve ifade özgürlüğü temellerine dayanmaktadır. Özbekistan, 2005 Mayıs ayında bölgede Şanghay Örgütüne alternatif olarak kurulmuş bulunan Amerikan yanlısı GUAM’dan ayrıldığını ilân etti ve hemen ardından Andican olayları yaşandı. Olaylar eski Sovyet dönemindekilere benzer sert tedbirlerle bastırıldı. 2001 yılında Şangay İşbirliği Örgütüne üye olan Özbekistan uluslararası ilişkilerinde dengeli bir politika yürütmektedir. Özbekistan’ın bugünlerde Türk Konseyine katılması beklenmektedir ki, bu Türk Dünyasında işbirliği ve dayanışmanın artmasında önemli bir olay olarak tarihe geçecektir.