Yaşayan Toprak Laboratuvarı Çalıştayı Bilgisi
Değerli paydaşlar, yiyeceklerimizin %96’sı, içtiğimiz temiz suyun tamamı, etinden sütünden beslendiğimiz hayvanların gıdası, tarımsal ham madde, giyimimiz toprağın sağladığı ekosistem hizmetleri tarafından sağlanmaktadır. Torak bitkilerin gelişmesi ve ekosistemin çeşitliliğini sağlayan toprak canlıları için habitat yaratarak toprakların sağlığını ve dolaysıyla bizlerin sağlığına ortam yaratmaktadır. Ayrıca toprak bünyesinde tutuğu karbon miktarı ile dünyanın iklim değişimleri karşısındaki en büyük tamponlayıcısı ve koruyucusu konumundadır. İklim değişimi ekseninde son yıllarda artan küresel ısınma, kuraklık, ani yağış ve benzeri afetler sonrası alt toprak yapısının işlevleri daha çok üzerinde çalışılması gereken sıcak bir konu olarak önümüzde durmaktadır.
Artan iklim değişikliklerinin yanı sıra insan kaynaklı toprak-bitki yönetimine bağlı olarak ortaya çıkan toprak yapısındaki bozulmaların, doğrudan ekosistem hizmetleri olarak bilinen bitkilerin sağlıklı gelişimi, temiz su temini, canlıların habitatı ve iklim değişikliğine neden olan sera gazlarının dengelenmesi gibi konulardaki katkılarını olumsuz etkilemektedir. Üst toprak katmanındaki organik madde miktarının azalması, toprak sağlığının bozulması ve toprak verimliliğinin düşmesi, gıda üretimini doğrudan etkilemektedir. Üst toprak yapısının bozulması, alt toprak katmanı üzerinde daha fazla olumsuz etki yaratmaktadır. Üst toprak yapısının alt toprak katmanı üzerindeki olası etkilerinin belirlenmesi, bilimsel olarak çok az çalışılmış bir konudur. İnsanlık tarım yapmaya başladığından bu yana genellikle üst toprak katmanı ile etkileşim halinde olmuş, ancak alt toprak katmanlarının bitkisel üretim üzerindeki etkisi yeterince araştırılmamış ve dikkate alınmamıştır. Toprak üzerinde yürütülen faaliyetler sonucu bozulan veya bozulma riski taşıyan alt toprak katmanlarının, üst toprak katmanları ile olan etkileşiminin toprağın verimliliği, sağlığı ve kalitesi üzerindeki etkisi, toprağın yerinde ve amacına uygun şekilde korunmasını günümüz iklim değişiklikleri altında daha da elzem hale getirmiştir. Alt toprak katmanının ve buna bağlı olarak toprağın kalitesinin korunması ve ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanması için, konunun tarım bilimcileri kadar toplumun diğer ilgili kesimlerinde de toprak sağlığı ve verimliliğinin korunması hakkında bilgi sahibi olunması gerekmektedir.
Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ve Avrupa Birliği Yeşil Mutabakatı kapsamında, bozulan toprak yapısının yeniden iyileştirilmesi için tarımsal üretimin tarladan sofraya kadar toprak koruma odaklı olarak yeniden düzenlenmesi kararlaştırılmıştır. Toprak, ekosistem hizmetlerinin yanı sıra sağlıklı yaşam ve güvenli bir iklim için büyük öneme sahiptir. Avrupa Birliği, yeni araştırma programı "Horizon Europe 2021-2027" misyonlarında belirtilen öneriler doğrultusunda, kamu/hükümet, paydaşlar ve vatandaşlar arasında bir iletişim boşluğunun varlığını kabul eden bir yaklaşımla sorunların birlikte ele alınmasını önermektedir. Toprak misyonu, araştırma sürecini ve bilim ile toplum arasındaki iletişimi iyileştirmenin bir yolu olarak "deniz feneri" yaklaşımı odaklı canlı laboratuvarlar üzerinden ortak faaliyetleri vurgulamaktadır (Bouma, 2022).
Bu bağlamda, Avrupa coğrafyasında 100 canlı laboratuvar ve deniz feneri kurularak toprağın sağlığını geliştirmek ve iklim değişikliği risklerine karşı korumak amacıyla 350 milyar Euro'luk bir bütçe ayrılmıştır. Yüzey ve yüzey altı toprak sağlığını korumayı ve sürdürülebilirliğini hedefleyen "Yaşayan Laboratuvarlar", özellikle yüzey topraklarının büyük ölçüde bozulduğu günümüz koşullarında, yüzey altı toprağının işlevlerini kaybetmemesi için önlemler almayı amaçlamaktadır. Yaşayan laboratuvarlar, toplumun ilgili kesimleri ile kamuoyunu sorunların çözümüne dahil etme modelleri geliştirmiştir.
Yaşayan laboratuvarlar, toprakların amaca uygun kullanımının yanı sıra tarımsal yönetimlerdeki potansiyel risklerin azaltılmasını hedeflemekte ve çiftçi, kamu ve bilim kuruluşları arasında ortaklıklar kurulmasını zorunlu görmektedir. Bu süreç, paydaşların alt toprak katmanlarının nasıl geliştirileceği, tarımsal uygulamaların toprak üzerindeki olumsuz etkilerinin nasıl giderileceği ve yeni ürün veya hizmetlerin toprak üzerinde nasıl uygulanacağı konularında derinlemesine bilgi edinmelerini kolaylaştırmayı da amaçlamaktadır. Böylece, paydaşların toprağın yaşamsal önemi konusundaki farkındalığının artırılması ve sürdürülebilirliği üzerindeki tehditlerin ve risklerin anlaşılması mümkün olacaktır. Elde edilen ve edilecek olan çıktılar ve veriler değerlendirilerek, zorlukların aşılması ve toprak ekosistem hizmetlerinin sağlıklı ve agro-ekolojik bir şekilde geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Sürdürülebilir alt toprak sağlığını teşvik etmek ve ekosistem hizmetlerini iyileştirmek amacıyla Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliğinde başlatılan çalışmalar ve proje destekleri içinde 100 yaşayan laboratuvardan 15’i bizim de içinde bulunduğumuz SUS-SOIL projesi ekseninde yürütülmektedir. AB-HORIZON MISS-2023 çerçevesinde 20/09/2023 tarihinde kabul edilen ve 01/10/2024-30/09/2028 tarihleri arasında yürürlükte olacak olan HORIZON-MISS-2023-SOIL-01 ve 101157560 numaralı "Sustainable Soil and Subsoil Health Promotion by Implementing Agroecological Land Use and Management to Enhance Ecosystem Services Delivery for Society (Toplum için Ekosistem Hizmetleri Sunumunu Artırmak Amacıyla Agroekolojik Arazi Kullanımı ve Yönetimi Uygulayarak Sürdürülebilir Toprak ve Toprak Altı Sağlığının Geliştirilmesi)" başlıklı projenin Türkiye tarafının yürütücüsüyüz.
Yaşayan Laboratuvar (Living Lab) Nasıl Çalışacak?
Günümüzde birçok sorunun çözümü için ilgili paydaşlar arasında iş birliği ve etkileşimin yönetilmesi zorunlu hale gelmiştir. Toprak gibi jeoloji, tarım, biyoloji, çevre, mülkiyet ve yönetim-hukuk boyutlarını içeren karmaşık yönetim süreçlerinde, yaşayan laboratuvarların kullanılmasıyla paydaşların katkısının tartışılarak ve deneyimlenerek sağlanması ve süreçlerin izlenmesinde merkezi bir rol üstlenmesi planlanmaktadır. Yaşayan laboratuvarlar, "kullanıcı odaklı yenilik" yaklaşımı ile toprağın yerinde korunması, sürdürülebilirliği ve verimliliğinin sağlanmasında yeni yaklaşımların veya hizmetlerin paydaşlarla birlikte oluşturulmasına imkân tanıyan gerçek yaşam ortamlarıdır. Yaşayan Laboratuvar, paydaşlarla birlikte sorunu yerinde tanımlar, öğrenir, iş birliği yapar, planlama yaparak uygulamaya geçer ve öğrendikleri ile toprak hakkında farkındalığı artırır.
Sürdürülebilir yaşam ve tarımın karşılaştığı risklere karşı ortaya çıkan yaşayan laboratuvar yaklaşımı, toprakların yerinde ve amaca uygun olarak yönetilmesinin sağlanmasında önemli bir itici güç olarak görülmektedir. Bu bağlamda kurulacak olan Çukurova Yaşayan Toprak Laboratuvarı, paydaş katılımını artırarak başta Çukurova bölgesinde olmak üzere iklim değişiklikleri, kuraklık, anız yangınları, yanlış arazi kullanımı ve amaç dışı arazi kullanımı gibi sorunların toprak alt katmanı üzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldırmayı ve olası zorluklara çözüm bulmayı amaçlamaktadır.
Ülkemizde bir ilk olacak bu yaşayan toprak laboratuvarı, tarımın kalbi Çukurova'ya yakışır bir girişimdir. Bu bağlamda, laboratuvara destek sağlayacak çok paydaşlı iş birliği ile Çukurova ve ülke genelindeki iklim değişikliklerinin toprak alt katmanlarında oluşturacağı olumsuz etkilerden toprakların korunması, verimliliğinin artırılması ve sürdürülebilirliğinin daha etkin bir şekilde sağlanması mümkün olacaktır.
Çukurova Yaşayan Toprak Laboratuvarı, tarım ve toprak kaynaklarının sürdürülebilirliğini bilimsel yaklaşımlar çerçevesinde yenilikçi görüşlerle birleştirmeyi amaçlamaktadır. Bu hedefe ulaşmak için Avrupa genelinde kurulacak diğer 99 yaşayan toprak laboratuvarının deneyimlerinden karşılıklı olarak yararlanılması planlanmaktadır.
Yaşayan Toprak Laboratuvarı (YTL), gerçek yaşam ortamlarında faaliyet gösteren, iş birliğine dayalı, kullanıcı merkezli yaklaşımıyla karmaşık sorunlara yönelik pratik ve sürdürülebilir çözümler geliştiren, test eden ve uygulayan bir açık inovasyon ekosistemidir. Bu bağlamda, konuyla doğrudan ve dolaylı olarak ilişkisi olan çiftçi, üretici, kamu, sivil toplum kuruluşları ve bilim insanlarının birlikte çalışmasını içeren yaşayan laboratuvarların oluşturulması, Avrupa toprak misyonunun ana amaçlarından biridir. Bu eksende, şimdilik bilginize sunacağımız yaşayan toprak laboratuvarı konusunda aşağıdaki özet ile siz değerli paydaşların katılımı ve katkısı talep edilecektir.
Yaşayan laboratuvar süreci içinde sizler aşağıdaki beş konuda agro-ekoloji ve toprak alt katmanının geliştirilmesi konularında bilgi ve uygulama yeteneği kazanacaksınız:
Toprak Özelliklerin Uygulayarak Öğrenin: Toprak altı katman sağlığını inceleyin ve Agroekolojik Toprak Yönetimi (ASM) ile verimliliği artırın ve maliyetleri azaltın.
Paydaşlar ile İş Birliği Yapın: Toprak sağlığı sorunlarının üstesinden gelmek için diğer paydaşlar arasında güçlü ortaklıklar ve kalıcı bağlantılar kurun.
Paydaşlar ile Birlikte Örnek Başarılar Yaratın: Sürdürülebilir uygulamaların yaygın olarak benimsenmesini teşvik ederek daha fazla güven ve kabul edilebilir uzun vadeli etkiye sahip çözümler ve Deniz Fenerleri geliştirin.
Bugüne kadar “gözden uzak olan gönülden de uzak olur anlayışı” ile hep birlikte işlediğimiz üst toprak tabaksı ile ilgilendik. Ancak bilimsel bilginin ve teknolojinin gelişmesi ve bizlerin arazideki tecrübeleri üst toprak kadar alt toprak katmanında çok daha fazla fonksiyonel görevler gördüğünü anlamış durumdayız. Ancak bunca bilgiye rağmen çok fazla bilgide bulunmamaktadır. Bu bağlamda siz öncü paydaşlar ile bir taraftan alt toprak katmanı konusunu bütünlüklü olarak çalışacağız, var olan toprak sorunları konusunu birlikte tartışarak, analiz ederek çözeceğiz hem de toprağın önemini daha geniş kesimlere ile paylaşarak farkındalık yaratacağız. Bu nedenle, SUS-SOIL, Çukurova Yaşayan Toprak Laboratuvarı'na katılarak bilgi birikiminiz ve deneyiminizle projeye destek vermeniz SUS-SOIL projesine önemli katkılar sağlayacağınıza içtenlikle inanıyorum.
Bu bağlamda 28 Şubat 2025 tarihinde cuma günü Çukurova Üniversitesi, Akif Kansu Toplantı salonunda gerçekleşecek yaşam toprak laboratuvarı çalıştayına davetlisiniz.
Prof. Dr. İbrahim Ortaş
SUS-SOIL Projesi Türkiye Yürütücüsü
