Gagavuz veya Gagauz denilen Ortodoks Türk Halkının büyük çoğunluğu Moldova'da, az bir kısmı Deliorman,
Dobruca, Beserabya ve Ukrayna'da yerleşik. Romanya ve Macaristan'a göç eden Türkler olduğu gibi Gök-Oğuzlar da
önceleri Romanya-Dobruca bölgesine yerleşmişler.
Gagavuzlar hakkında ilk önemli bilgileri veren Yaşar Nabi Nayır, Türk Gagauzlar olarak kaydettiği Gagauz adının,
Gök sözcüğünden gelen Gaga sözüyle Oğuz adının birleşmesinden meydana geldiğini, bunun için de bu Türklere
Gök-Oğuz denilebileceğini söyler.
Bizans'ın, Turkopulos veya Türkopol yani Türkoğlu dediği Türkler
Bizans egemenliği döneminde Bizansın sınır boylarında istihdam edilen Kuman, Kıpçak, Peçenek, Uz gibi Türk
kökenli varenglere yani askerlere Turkopulos veya Türkopol deniliyordu.
Ayrıca Trakyanın yerli halkı Müslüman Gacalların ve Marmara, Batı Karadeniz'in yerli halkı olan Manavların Yörük
olmayan katmanının nüfusunun Gagavuzlardan geldiği düşünülmektedir.
Gagauz Türkçesinde Gacal iki anlamda kullanıyor. İlki üst düzey birey, yönetici, üstün diğeri de zengin
manasında.Ancak Gacallar, Ortodoks Hıristiyan olan Gagavuzlardan farklı olarak Sünni Müslümanlardır. Çünkü
‘Gacal’ sözcüğü, Bulgarca "gıjva: sarık bezi" sözcüğünden gelir. Bu nedenle Müslüman Gagauzlara ‘Gacal’ denildiği
sanılmaktadır.
Az bir nüfusları olmasına rağmen, dillerine sahip çıkan Gagauzlar, Batı Türkçesinin sınırı olan dillerini 1950lerde
resmi dil haline getirmeyi başarmışlar. Gagavuzlar'ı Türk tutan en önemli ögelerin inat derecesindeki Türklük Bilinci
ve Türk Dilinde yapılan Ortodoks ayinlerin olduğu belirtiliyor.
Atatürk ve Gagauzlar
Türkiye dışındaki Türk topluluklarına olan ilgisinin, siyasal ve dinsel sınırlar tanımayan, Cumhuriyetin ilk yıllarından
itibâren Gagavuz Türkleri ile yakından ilgilenen Atatürk, yeni Romanya büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver’den
bu ülkedeki Gagavuz, Tatar Türkü ve Osmanlı bakiyesi Türklerin, kendi kültür ve kimliklerini korumaları için
çalışmasını istedi.
Atatürk kimden ne istediğini çokta iyi bilmektedir. Çünkü Hamdullah Suphi Tanrıöver TBMM’de coşkulu
konusmaları ile tanınan Turkçü bir fikriyata sahiptir ve başkanlığını yaptığı Türk Ocakları'nın kapatılmasından sonra
Atatürk onu 13 yıl Bükreş'te büyükelçilik yapacağı görevine özellikle atamıştır.
Atatürk’ün görevlendirdiği Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ortodoks mezhebindeki Gagavuz Türkü
soydaşlarımız ile yakından ilgilenmiş. Sefaret çalışanlarını Gagavuzlardan seçmiş; ardından da yetenekli Gagavuz
çocuklarına öncelik vererek ilk aşamada yaklaşık 40 kişilik bir öğrenci grubunu öğrenim için Türkiye'ye göndermiş.
Daha sonra bu sayı 200'ü aşmış. Bunların bir kısmı tekrar ülkesine dönerek toplumuna Türklük bilinci ile hizmet
ederken, Türkiye'de kalanlar da bilim ve kültür alanında önemli görevlerde bulundular.
Bu grup arasında, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde öğretim üyeliği yapmış Prof.Dr. Emin Mutaf/Georgiy Mutaf,
Prof.Dr. Özdemir Çobanoğlu /Vasili Çoban, Prof.Dr. Osman İkizli/Anatoliy İkizli, Ali Kaygı/Georgiy Kaykı gibi çok
sayıda Gök-Oğuz Türkü sayılabilir.
1930’lu yılların sonuna doğru, Atatürk’ün emriyle, o dönemde topraklarının önemli bölümü Romanya sınırları içinde
olan Gagavuzlara 80 ilkokul öğretmeni gönderilmişti. Çoğunluğu Köstence ve Mecidiye’deki Türklerden oluşan ve bir
kısmı da Türkiye’den gönderilen bu öğretmenler, İkinci Dünya Savaşı başlangıcına kadar Gagavuzlar’ın yaşadıkları
bölgelerde görev yaptılar.Savaşın başlamasıyla bu öğretmenlerin bir kısmı geri döndü.Görevi kutsal bilip dönmeyen
öğretmenler ise,Kızılordu’nun Gagavuz Yeri’ni işgâl etmesiyle Sovyetler tarafından ”Türk casusu” olmakla suçlanıp
25 yıl hapis cezâsına çarptırıldı ve Sibirya’ya gönderildi. Stalin’in ölümüyle çıkarılan afla bırakılan bu öğretmenlerden
yalnız biri geri dönebildi. Bu öğretmenin adı, Ali Kantarelli idi.
Gagavuz Özerk Cumhuriyeti
Gagavuz Özerk Cumhuriyeti’nin Başkenti Komrat. Moldova Cumhuriyeti’nin güneyinde yer alıyor. Kendi marşı ve
bayrağı var. Aynı zamanda yasama meclisleri ve yürütme organlarına sahipler.
Gagauziya’nın nüfusu 160 bin. 33 bini yurtdışında çalışıyor. Bunun da 25 bini Rusya’da. Avrupa’nın en yoksul
yerlerinden birisi.Ekonomisi,tarıma dayalı. Ürettikleri şarap ve tarım ürünleri Rusya’ya satılıyor.
14 Mayıs 2023’te dengeci başkan gitti Ruscu başkan geldi
Kişinev belediye meclis üyesi olarak görev yapan Moldova Cumhuriyeti'nden bir Rus politikacı Valerii Klimenco
tarafından kurulan Şor Partisinden aday olan Evghenia Buiucli/Evghenia Gutul Gagavuz Özerk Cumhuriyetinin yeni
başkanı.
Daha önce Rusya yanlısı siyasi parti "Ravnopravie" hareketinde yer alan Klimenco, Rusya yanlısı ve Avrupa karşıtı
duruşuyla tanınıyor. Bazı pozisyonlarının sadece Romanya karşıtı olduğu düşünülüyor . Klimenco, Moldova'nın
Romanya ile birleşmesine, bunun Rusya'nın da katılacağı bir iç savaş yaratabileceğini öne sürerek karşı çıkıyor.
Günümüzde ise bu partinin patronu İsrail doğumlu bir Moldovalı oligark ve politikacı, Kişinev'li Yahudi Miron ve
Maria Shor'un oğlu olarak dünyaya gelen Ilan Shor. Temmuz 2015'ten Nisan 2019'a kadar Moldova'nın Orhei
şehrinin belediye başkanı olarak görev yapmış Ilan Shor Parti'nin en yetkili güç odağı. Dufremol adlı bir şirket ve FC
Milsami futbol kulübü de dahil olmak üzere birçok Moldova şirketinin sahibidir.
2014 yılında Moldova Tasarruf Bankası'nın yönetim kurulu başkanı oldu. Dolandırıcılık ve kara para aklama
suçlarından hüküm giydikten sonra 2019'dan beri İsrail'de sürgünde bulunuyor.. Zimmete geçirilen para yoluyla
iplerini elinde tuttuğu siyasi partisi Gagauzya yerleşim bölgesini ele geçirdiği iddia edilmişti.
26 Ekim 2022'de Amerika Birleşik Devletleri onun ABD'deki varlıklarını dondurdu ve onunla her türlü ticari işlemi
suç saydı; Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı onun "Moldova'da siyasi huzursuzluk yaratmak için
yozlaşmış oligarklar ve Moskova merkezli kuruluşlarla" çalıştığını ve Moldova'nın istikrarını baltaladığını iddia etti.
ABDli yetkililere göre Moldova'da siyasi huzursuzluk yaratmak için yolsuz oligarklar ve Moskova merkezli
kuruluşlarla çalıştı ve Moldova'nın AB aday statüsü hedefini sabote etti.
Aralık 2022'de Moldova Hükümeti, Rusya'nın Ukrayna'yı işgaliyle ilgili " dezenformasyon riskini veya kamuoyunu
manipüle etme girişimlerini önlemek" amacıyla Ilan Shor'a ait altı televizyon kanalının yayın lisanslarını askıya aldı.
14 Nisan 2023'te 1 milyar ABD doları tutarındaki banka hırsızlığı davasıyla ilgili olarak dolandırıcılık ve kara para
aklama nedeniyle cezası gıyaben 15 yıla çıkarıldı . Shor'un Moldova'daki tüm mal varlıkları donduruldu, ancak
kendisi 2019'da kaçtığı İsrail'de kalmaya devam ediyor.
Moldova'da yaklaşık 15,000 Yahudi yaşıyor. Düzenli aralıklarla yayın yapan Yahudi gazeteleri var.Bunların en çok
bilineni, Yidiş dili ve Rusça yayınlanan Nash golos - Undzer kol ("Sesimiz") Gazetesi.Orta Avrupa tarihinde
Yahudilere yönelik katliamların arkasında Hasburg hanedanı var. Öyle ki Rus Çarlığını dahi Yahudilere karşı
kışkırtmışlar.
Şor Partisinin başındaki Yahudi asıllı işadamı İlan Şor ise Rusya’dan aldığı desteğin karşılığını vermeye çalıştı, bunu
yaparken de başvurmadığı yöntemler kalmadı. Gagauz halkına hayalperest vaatlerde bulunan Şor’un adayı Gutul,
bölgede havaalanı ile lunapark inşa etme, yeni doğuran annelere 1000 dolar değerinde maddi destek sağlama, bölgeyi
geliştirme vaatlerinde bulundu.
Guțul, seçimlerde oligark ve parti Başkanı Ilan Şor, milletvekilleri Marina Tauber ve Reghina Apostolova'nın yanı sıra
Nikolay Baskov , Philipp Kirkorov ve Stas Mikhailov gibi birçok Rus sanatçı ve sanatçı tarafından desteklendi.
Evghenia Gutul, Moskova'da bölge temsilciliği açma sözü vermişti.
Dr. Hakan Fidan yeni Başkan ile İstanbul'da görüştü
Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Moldova Cumhuriyeti Gagauz Özerk Yeri Başkanı Irina Vlah yerine 14 Mayıs
2023’te seçilen, Gagauz Özerk Yeri yeni Başkanı Evghenia Gutul ile15 Eylül 2023’te İstanbul’da görüştü.
ABD ve Avrupa Birliği Moldova üzerinden Gagauz Özerk Bölgesine göz dikti
ABD ve AB sürekli Moldova ve komşu ülkeleri güvenlik tehdidi üzerinden korkutuyor. Senaryo gereği algı
operasyonunda Rusya baş aktör. Ukrayna örneğini vererek olası Rus işgalinden söz ediyorlar.
Şubat 2023’te Rusya-Ukrayna savaşının yıl dönümü kapsamında Polonya'da bulunan Biden, Moldova Cumhurbaşkanı
Maia Sandu ile görüşmesinde ise ABD'nin Moldova'nın egemenliğine ve toprak bütünlüğüne verdiği desteği teyit
eden Biden, demokratik reform gündemi ve enerji güvenliği dahil, siyasi ve ekonomik alanda attığı adımlar ile
Ukrayna savaşının etkileri kapsamında ABD'nin bu ülkeye verdiği desteği vurgulamıştı.
AB Komisyonu, Türkiye'nin yanı sıra Sırbistan, Karadağ, Kuzey Makedonya, Arnavutluk, Kosova ve Bosna Hersek'i
içeren Batı Balkanlar ile Ukrayna, Moldova, Gürcistan hakkındaki değerlendirme raporlarının yer aldığı "2023 Genişleme Paketi"nde özellikle AB üyeliğinin liyakate dayalı olduğu vurgulanan raporlarda, Ukrayna ve Moldova'nın
son dönemde AB yolunda reformlarda ciddi ilerleme kaydettiği, bu iki ülkeyle tam üyelik müzakerelerinin
başlatılabileceği belirtilerek, AB ülkelerinden oluşan AB Konseyinin bu konuda karar alması tavsiye edildi.
Bu arada ABD ve AB ikilisi, Kşinev yönetimini Rusya'ya yönelik yaptırımlara katılmadı hususunda sürekli
baskılıyor. Moldova Dışişleri ve Avrupa Entegrasyonu Bakanı Niku Popesku, AB'nin Rusya'ya karşı Ukrayna ile ilgili
6 yaptırım paketinden 4'üne katıldıklarını geçen hafta bildirmişti. Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya
Zaharova, Moldova'nın, Avrupa Birliği'nin (AB) Rusya'ya yönelik Ukrayna ile ilgili yaptırımlarına katılmasına
karşılık vereceklerini belirtti.
Evghenia Gutul ise Moldova'nın tarafsız bir ülke olduğunu ve çatışmaya dahil olmaması gerektiğini söyleyerek "Biz
tarafsız bir ülkeyiz ve şu anda Rusya ile Ukrayna arasında yaşanan bu çatışmaya karışmamalıyız. Biz tarafsızlıktan
yanayız, Ukrayna'dan gelen mültecilere yardım ettik ve yardım edeceğiz" dedi.
Ankara’nın Moldov Gagauz Özerk Yerine yaklaşımı
Ankara açısından Moldova’nın “Gagauz Özerk Yeri” bölgesinde yaşayan soydaşlarımız Gagauzlar, Moldova’yla
ilişkilerimizde özel bir bağ oluşturmaktadır. Ülkemiz, Gagauz Yeri’nin Moldova’nın toprak bütünlüğü içinde, sahip
olduğu özerkliği muhafaza etmesinden yanadır. Gagauz Yeri’nin sosyo-ekonomik durumunun güçlendirilmesi
amacıyla ülkemiz tarafından başta TİKA eliyle olmak üzere çok sayıda proje gerçekleştirilmiştir.
Moldova’nın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra, Dinyester nehrinin doğu kıyısında bulunan Transdinyester bölgesi
tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Transdinyester sorununun çözümüne yönelik olarak AGİT şemsiyesi
altında “5+2” (Moldova, TD, Ukrayna, RF, AGİT + AB ve ABD) formatında müzakereler sürdürülmektedir.
Ülkemiz Transdinyester konusunun Moldova’nın toprak bütünlüğü ve egemenliği temelinde çözümlenmesini, soruna
adil ve sürdürülebilir bir çözüm bulunmasını teminen müzakere sürecinin devamını desteklemektedir.
Bununla birlikte Ukrayna Rusya savası sonrasında ABD ve Avrupa Birliğinin Türkiye'yi dışlayan uygulamalarına
tepki olarak, Ankara’nın Gagauz Özerk Yerine , ABD ve AB lehine müdahil olmama stratejini geliştirdigi
söylenebilir. Muhtemelen Ankara ve Moskova arasında Komrat hakkında örtülü bir mutabakat söz konusu.
Muhtemelen Cihanşümul Kadim Türk Devleti, Gagauz Türklerinin güvenligini Avrasya’nın en güçlü devleti
Rusya'ya ihale etmiş. Reelpoltik bir karar.
İki Türk lider
Ortodoks Hristiyan Türklerin yaşadığı Moldova'ya bağlı özerk Gagauz Yeri İlk Başkanı Türkiye Cumhurbaşkanı
merhum Demirel'in yakın dostu Turan Ordusunun Avrupa Başbuğu, bir yıl önce vefat eden Stefan Topal'ın
Süleyman Demirel’in Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı döneminde Stefan Topal altı kez Türkiye’ye gelir. Bu
gelişlerinden biri,1994 yılına rastlar. Ankara’ya sık gidip gelen Stefan Topal; Türkiye Cumhuriyeti yetkililerinden,
kendi ülkesi şartlarına göre de büyük yardımlar almaktadır.
Bütün Gagauz Yeri’nin içme suyu şebekesi kurulması ve arıtma (onlar paklama diyorlar) tesislerinin yapılması da bu
teknik yardımlar arasındadır.
Ankara’da Cumhurbaşkanı Demirel ile aralarında şöyle bir diyalog geçer; “-Söyle bakalım Topal, nüfusunuz kaç? Kaç
Türk’sünüz orada?’
Stefan Topal hemen göğsünü gere gere cevap verir ‘-Yüz altmış bin…’
‘-Yanlış’ diyor Demirel. ‘-Sorulduğu zaman, ‘nüfusumuz yetmiş iki milyon yüz altmış bin’ diyeceksin.’
İşte gerçek Türk milliyetçilerinin fikri.
Stefan Topal ülkesine döndükten sonra Türk cumhurbaşkanı Demirel’le aralarında geçen konuşmayı yeri geldikçe
Türklük gurur ve şuuru ile anlatıp durdu. Şimdi ikisi de sırlara karıştı, ruhları şad mekanları cennet olsun!Gagauz
Türkleri Süleyman Demirel'i unutmamışlar. Başkent Komrand'a onun büstünü dikmişler. Ruhları şad olsun.
Seçilmiş Kaynakça
https://www.definitions.net/definition/gajal
https://balkaninsight.com/tag/evghenia-gutul/
https://www.odatv4.com/analiz/ataturk-gagavuzlari-neden-arastirdi-151165
https://www.gagauzya.com/necip-hablemitoglundan-kemalin-ogretmenleri/
M. Türker Acaroğlu, Gagauzların Kökeni, https:// belleten.gov.tr/tam-metin/2512/tur
https://www.timesofisrael.com/us-sanctions-israeli-citizen-for-promoting-kremlin-agenda-in-moldova/
https://www.yeniakit.com.tr/haber/turkiyeye-mesaj-gagayuzyanin-yeni-baskani-yolladi-bakin-ne-1780732.html
https://www.birgun.net/haber/rusya-moldova-nin-ukrayna-ile-ilgili-yaptirimlara-katilmasi-dusmanca-bir-adim-485936
https://www.aa.com.tr/en/europe/governor-of-gagauzia-praises-warm-and-brotherly-relations-with-turkiye/2993116
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-komisyonu-ukrayna-ve-moldova-ile-uyelik-muzakerelerinin-baslamasini-tavsiye-
etti-/3047493
https://www.mfa.gov.tr/sayin-bakanimizin-gagauz-ozerk-yeri-baskani-evghenia-gutul-ile-gorusmesi-15-9-2023.tr.mfa
https://www.trthaber.com/haber/guncel/biden-polonya-basbakani-ve-moldova-cumhurbaskani-ile-gorustu-
747989.html
https://newsmaker.md/ro/doc-cine-este-si-ce-averi-declara-evghenia-gutul-castigatoarea-alegerilor-din-gagauzia-
potrivit-rezultatelor-preliminare/
https://moldova.europalibera.org/a/candidata-partidului-sor-care-castiga-in-gagauzia-promite-sa-deschida-o-
reprezentanta-a-regiunii-la-moscova-/32412100.html
https://www.moldova.org/evghenia-gutul-candidata-sor-a-devenit-bascana-iata-cum-va-arata-gagauzia-conform-
promisiunilor-ei-electorale/
https://www.hotnews.ro/stiri-diaspora-6129248-valeri-climenco-pro-rus-moldova-uni-romania-doar-urma-unui-
razboi-civil-care-implica-rusia.htm
https://www.dikgazete.com/yazi/turkce-konusarak-orta-avrupa-yi-nasil-gezdim-hristiyan-turkleri-ve-yahudi-turkleri-
nerede-buldum-makale,1611.html-1611.html
https://www.haaretz.com/israel-news/2023-05-30/ty-article/.premium/european-union-follows-u-s-britain-in-
imposing-sanctions-on-israeli-moldovan-politician/00000188-6c2c-d2d1-afbe-7c2f86130000
