“Ayşe lastiği değiştirmesi gerektiğini fark etti” cümlesinde hangi lastik aklınıza geldi?
Tabiiki arabasının lastiği.(Ayşe’nin bel lastiği mi,o ha)
Ama niye cümlenin öncesi yada sonrasını merak etmiyoruz.
Zira baksaydık öncesinde “çocuğun pantolonu düşüp duruyordu” cümlesini görürdük.
(Beynin bağlam oluşturma etkisi)
“NewYork’un kalabalık turistik yerlerinde gezen Fatma,cüzdanının olmadığını fark etti.”
Şüphesiz hemen “çalındı”sonucuna vardınız.
Tabii Newyork,kalabalık,turistik yer başka neyi hatırlatır ki.
Oysa cüzdanını otelde unutmuştu.
(Beynin nedensellik oluşturma etkisi)
“Ahmet iyi bir lider olacak mı? Kendisi zeki olduğu kadar güçlüde.”
Cevabınız “evet”. Oysa zeki ve güçlü olmak iyi bir lider olmak için yeterli değildir.Diğer on nitelikten çakmıştır.
(Beynin sınırlı bilgi ile kestirme karar verme etkisi)
Mahmut;zeki,gayretli,dürtüleriyle hareket eden,inatçı,kıskanç.
Ömer;kıskanç,inatçı,dürtüleriyle hareket eden,gayretli,zeki.
Hangisi daha iyi insandır? Cevap “Mahmut “.
Oysa özellikler sadece tersten yazılmıştır.
(Beynin ilk izlenim etkisi)
Kanser hastalarına cerrahi müdahale mi yapılmalı yoksa kemoterapi mi uygulanmalı?
Ek olarak şu bilgiyi verelim.
Kanser hastalarına cerrahi müdahale edilmesi halinde;
a-hastaların 1 ay sonra %90’ı hayatta kalıyor.
b-hastaların 1 ay sonra %10’u ölüyor.
a şıkkındaki “olumlu” veri nedeniyle cerrahi müdahaleyi seçtiniz.Oysa ikisinde de sonuç aynı.
(Beynin olumlu çerçeveleme etkisi)
Beynin hızlı(sistem 1) ve yavaş (sistem 2) çalışan 2 yapısı vardır.
Sistem 1;hızlı,otomatik,istem dışı, kestirme, kısıtlı bilgiler ile çalışır.
Sistem 2;yavaş,bilinçli,veriye bağlı çalışır.
Sistem 1’in hatalarını Sistem 2 düzeltebilir, ancak sistem 2 biraz tembeldir,fazla enerji harcamak istemez(güçlü bir farkındalık ile aşılabilir)
Yukarıda sizi hataya sevkeden örnekler hep sistem 1’in kararlarıdır.
Size şunlarıda yaptırır;
Bir fikir tetiklense,onu çağrıştıran diğer fikirleride beyinde “hazır”hale getirir.
Mesela önce yemek aklınıza geldiğinde ,”ço...” boşluğu çorap olarak değil “çorba”olarak doldurur.(Beynin hazırlama etkisi)
Deneklere 5 kelime verip cümle kurmaları istendiğinde,kelimelerden birisi “yaşlı”ise,denek koridorda yaşlı gibi yürümeye başlıyor.
Yiyip içmek bedava,ama gönüllü olarak kutuya katkı payı konulabilir.
Kutunun üstüne zaman zaman değiltirilen çiçek ve bir çift insan gözü resmi konuluyor.
Göz resmi konulduğunda kutuya konulan katkı payı 3 kat fazla oluyor.(sistem 1 göz ile gözlemlendiğiniz fikrini tetikliyor)
a-bu günlerde ne kadar mutlu hissediyorsun,
b-geçen ay kaç kişiyle flört ettin.
Bu sırayla sorulduğunda sistem 1 flört ile mutluluk arasında bir ilişki kurmadığı halde,şıklar yer değiştirdiğinde kuruyor.
Bir kişi hakkında sistem 1, bir kaç özelliğini alır ve bunu kullanarak ya herşeyini sever yada her şeyinden nefret eder.(beynin hale etkisi)
Yine hikayenin,dinlediği “tek” tarafı ile ikna olup onu savunmak için de argümanlar geliştirmemizi sağlar.
Yada şimdi 100 dolarımı yoksa bir hafta sonra 110 dolarımı kabul edersiniz.Tabiiki “şimdi”yi.
(Şimdi aldığınız 100 dolar ile Bir haftada % 10 kazanabilirmisiniz)
Yine canlı,keskin ve tehdit oluşturan konularda sistem 1 abartmaktan keyif alır.
Mesela diyabet mi yoksa kazalar mı daha çok can alır? sorusuna “kazalar 300 kat fazla can alır” diye (haberlerde hep yer alır) cevap verir.Oysa diyabet 4 kat daha fazla can alır.
Yada terör mü yoksa obezitemi öldürür? sorusuna düşünmeden terör(daha büyük tehdit) diye cevap verir.Oysa obezite açık ara öndedir.
Sahi kap-kaç haberleri ne oldu? Bugünkü kadın cinayetleri de umarım aynı akibete uğramaz.(yada bunlarda sistem 1’in keyif aldığı abartılardan mı?)
Sisten 1 sınırlı veri kullanarak “iyimser ”liği tercih ettiği için yatırım kararlarını hep yanlış verir.
Ezcümle hızlı,pratik olmak için sistem 1’e güvenin ama dizginler hep sistem 2’nin elinde olması kaydı ile.
Günlük ifade,tutum ve davranışlarınızı birde bu gözle irdeleyin,eminim şaşıracaksınız.
Verileri,Hızlı,Yavaş Düşünme-Daniel Kahnemal ve İncognito-David Eagleman kitaplarından aldım.Okumanızı tavsiye ederim.
Mahmut Esfa Emek
